Co warto wiedzieć o używaniu (i tworzeniu) zaimków?

2023-02-11 | @Szymon

Ostatnio trochę odświeżyłyśmy podstrony z zaimkami, dodając więcej przykładowych zdań, by w pełni zaprezentować wszystkie formy w jakich występują. Zadbałyśmy o to, żeby ukazywały pełen paradygmat (czyli wzór odmiany) danego zaimka. Przy tej okazji przydatny może być tekst o tym, jak właściwie te zaimki w polszczyźnie działają. Mówiąc i pisząc przy użyciu standardowych form takich jak ona czy on nie musimy się raczej nad tym zastanawiać, ale jeśli chcemy napisać tekst zawierający dukaizmy (albo taki tekst zredagować), może być już trudniej. Praktyka pokazuje też, że nawet – obecne przecież w standardowej polszczyźnie – ono czasem sprawia problemy (tym bardziej, jeśli korzystamy z niestandardowego wzoru odmiany jak ono/jeno czy ono/jej).

Chciałbym w tym tekście przybliżyć reguły rządzące odmianą zaimków, do których możemy się odwołać używając niestandardowych form albo takie tworząc, by upewnić się, że brzmią możliwie naturalnie (albo żeby tę naturalność świadomie przełamać).

Jak to wygląda w standardowej polszczyźnie

Zacznijmy od przypadków: jest ich w polskim siedem, ale w odniesieniu do zaimków trzeciej osoby interesuje nas sześć, bo nie posiadają przecież wołacza. Nie wystarczy nam jednak wypisanie sobie sześciu form; potrzebne będzie dziewięć lub nawet dwanaście, bo czasem kontekst wymusza zmianę w obrębie jednego przypadku.

Po pierwsze, zaimki w dopełniaczu, celowniku i bierniku mają dwa warianty – na n- i na j-. Ten pierwszy łączy się z przyimkami, a drugi pojawia się, gdy przyimka nie ma:

• „Nie było jej na spotkaniu”, ale „podszedłem do niej” – dopełniacz (kogo? czego?);
• „Powiedziałyśmy o tym tylko jemu”, ale „obróciłem się ku niemu” – celownik (komu? czemu?);
• „Zobaczyłem je na korytarzu”, ale „wycelowałem w nie palcem” – biernik (kogo? co?).

W przypadku liczby mnogiej wariant nie-przyimkowy może zaczynać się też na i-:

• „Nie było ich na spotkaniu”, ale „podszedłem do nich” – dopełniacz (kogo? czego?);
• „Powiedziałyśmy o tym tylko im”, ale „obróciłem się ku nim – celownik (komu? czemu?);
• „Zobaczyłem ich/je na korytarzu”, ale „wycelowałem w nich/nie palcem” – biernik (kogo? co?).

Po drugie, dłuższe dwusylabowe warianty dopełniacza, celownika i biernika na j- skracają się w pozycji nieakcentowanej i tracą pierwszą sylabę. W standardowej polszczyźnie dotyczy to form (je)go i (je)mu pojawiających się w odmianie zaimków on i ono:

• „Nie widziałem go” vs. „Widziałem pozostałych, ale nie mogłem dostrzec jego” – dopełniacz (kogo? czego?);
• „Powiedziałem mu o tym” vs. „Powiedziałem tylko jemu” – celownik (komu? czemu?);
• „Kopnąłem go” vs. „Kogo kopnąłeś? Jego?” – biernik (kogo? co?).

Jedynie narzędnik (kim? czym?) i miejscownik (o kim? o czym?) wyglądają zawsze tak samo, bez względu na to, czy towarzyszy im przyimek (w zasadzie, miejscownikowi zawsze jakiś towarzyszy) i gdzie stoją w zdaniu.

Jeśli on i ono mają po trzy warianty dopełniacza, celownika i biernika (oraz po jednym mianownika, narzędnika i miejscownika), to daje nam to 12 różnych form. Ona, oni i one w dopełniaczu, celowniku i bierniku występują tylko w dwóch wariantach, więc łącznie będzie 9 różnych form. No i oczywiście, część będzie synkretyczna (czyli identyczna ze sobą), np. w rodzaju męskim synkretyczne są dopełniacz i biernik (tj. (je)go/niego), w żeńskim – dopełniacz i celownik (tj. ją/nią), a w neutralnym (oraz męskim) – narzędnik i miejscownik (tj. nim).

Zaraz zaraz, ktoś zapyta, a co z „przeglądam się w jej oczach”? Skąd forma na j- po przyimku? Ściśle rzecz biorąc, w tym zdaniu jej to nie dopełniacz od ona, tylko zaimek dzierżawczy (odpowiada na pytanie „w czyich oczach?”, a nie „w kogo oczach?”). Tak się składa, że wszystkie polskie zaimki trzecioosobowe mają formę dzierżawczą równą dopełniaczowi (i nieodmienną – tj. mój, moja, mojej, moich, moimi, twoje, twoją, twojego, twoi etc., ale tylko jego, jej, ich bez względu na rodzaj, liczbę i przypadek określanego rzeczownika). Ale jeśli się uprzeć, można powiedzieć, że potrzebujemy 13 lub 10 form.

Trochę ciężko to ogarnąć. Dla podsumowania, przegląd wszystkich możliwych form zaimka ono:

• Mianownik: „Ono jest bardzo miłe.”
• Forma dzierżawcza: „Tęsknię za jego śmiechem.”
• Dopełniacz nieakcentowany: „Chciałobym go posłuchać.”
• Dopełniacz akcentowany: „Chciałobym posłuchać właśnie jego.”
• Dopełniacz z przyimkiem: „Napiszę do niego później.”
• Celownik nieakcentowany: „Powiedziałom mu, że je lubię.”
• Celownik akcentowany: „Powiedziałom to właśnie jemu,”
• Celownik z przyimkiem: „To wszystko dzięki niemu.”
• Biernik nieakcentowany: „Spotkałom je wczoraj.”
• Biernik akcentowany: „Spotkałom właśnie je.”
• Biernik z przyimkiem: „Wycelowałom w nie palcem.”
• Narzędnik: „Spotkałom się wczoraj z nim.”
• Miejscownik: „Opowiadałom Ci o nim.”

Jak to wygląda w przypadku dukaizmów

Tworząc nowe formy rodzajowe do Perfekcyjnej niedoskonałości Jacek Dukaj też stosował się do powyższych zasad (choć nie zawsze konsekwentnie). Np. forma biernika zaimka onu występuje w trzech wersjach:

• „Wyzwę nu na pojedynek” – nieakcentowany biernik; por. „Wyzwę go na pojedynek”
• „Jenu pytałem” – akcentowany biernik; por. „Jego pytałem”
• „Na wpół przez nienu przetrawiony” – biernik z przyimkiem; por. „Na wpół przez niego przetrawiony”

Jednocześnie pojawiają się odstępstwa od standardowych reguł, np.:

• „Nie znam jenu w ogóle” – w tej pozycji w zdaniu spodziewałybyśmy się raczej „nu”; por. „Nie znam go w ogóle”
• „Nie uderzył w jenu żaden piorun z nieba” – po przyimku spodziewałybyśmy się formy na n-; por. „Nie uderzył w niego żaden piorun z nieba”

Inne osoby stosujące dukaizmy przyjmują inne strategie, np. Ginny Nawrocki w opowiadaniu Diaboł z antologii Magia Bezceremonialna w ogóle nie korzystają z form skróconych (jenu pojawia się także w pozycji nieakcentowanej), a nawet dodają przedrostek je- do miejscownika i narzędnika, tworząc formę jenum, której nie znajdziemy u Dukaja. Jak dotąd, Dukaj jest też jedyną osobą, która używa formy (je)wu w celowniku; inne osoby używają (je)nu. Choć Dukaj podaje tylko wersję z <w> w swoim oświadczeniu nt. dukaizmów, to sam nie zawsze jest konsekwentny w książce:

• „manifestuje się, bo Cesarz wu pozwala” (nieakcentowany biernik – forma krótka z <w>);
• ale też „kij nu w oko!” (forma krótka, ale już z <n>);
• albo „o co jenu chodzi” (akcentowana dłuższa forma z <n>).

W sekcji nt. zaimka onu podajemy pełen wzorzec odmiany biorący pod uwagę zamysł Dukaja (<w> w celowniku) i reguły występujące w odmianie standardowych zaimków:

• Mianownik: „Onu jest bardzo miłu.”
• Forma dzierżawcza: „Tęsknię za jenu śmiechem.”
• Dopełniacz nieakcentowany: „Chciałubym nu posłuchać.”
• Dopełniacz akcentowany: „Chciałubym posłuchać właśnie jenu.”
• Dopełniacz z przyimkiem: „Napiszę do nienu później.”
• Celownik nieakcentowany: „Powiedziałum wu, że nu lubię.”
• Celownik akcentowany: „Powiedziałum to właśnie jewu,”
• Celownik z przyimkiem: „To wszystko dzięki niewu.”
• Biernik nieakcentowany: „Spotkałum nu wczoraj.”
• Biernik akcentowany: „Spotkałum właśnie jenu.”
• Biernik z przyimkiem: „Wycelowałum w nienu palcem.”
• Narzędnik: „Spotkałum się wczoraj z num.”
• Miejscownik: „Opowiadałum Ci o num.”

W praktyce, jest mnóstwo sposobów używania dukaizmów i pozostałych zaimków (standardowych czy nie) i żadna odgórna próba systematyzacji tego nie zmieni. Ale mam nadzieję, że ten tekst będzie przydatny dla osób, które chciałyby wykorzystać je w tekście czy mowie. Może też przyda się tym, które chcą stworzyć własny neologiczny zestaw, ale gubią się w morzu parametrów du ustawienia.

Jeśli podajesz treści z tego tekstu dalej, będzie mi miło, jeśli go zalinkujesz lub zacytujesz, np. tak:

• Misiek, Szymon, 2023. „Co warto wiedzieć o używaniu (i tworzeniu) zaimków?”, Zaimki.pl Kolektyw „Rada Języka Neutralnego.” zaimki.pl/jak-działają-zaimki [data dostępu]