Język neutralny płciowo w praktyce: studium przypadku

2021-10-16 | @andrea

Język neutralny płciowo to taki, w którym komunikaty nie wykluczają nikogo ze względu na płeć. Taki, w którym nie wychodzi się z założenia, że każda osoba słuchająca czy czytająca… jest mężczyzną. Taki, w którym unika się androcentrycznych zwrotów jak „drogi studencie” czy „zapomniałem hasła”.

Choć przedstawiamy na naszej stronie przegląd pomysłów na unikanie języka nacechowanego płciowo i pokazujemy jak używać osobatywów, ikastywów czy form ze znakiem zastępującym, to jednak teoria to jedno, a praktyka drugie.

Często zmiana używanych form i zwrotów tak, by nie wykluczały, nie jest łatwym zadaniem. Stanęłom przed nim ostatnio; i uznałom, że podzielę się wrażeniami – a nuż się komuś przydadzą.

Moi znajomi prowadzą od lat konkurs muzyczny OurSong, a ja tworzę dla nich stronę techniczną. W tym tygodniu trwała jego jubileuszowa, czterysetna (!) edycja. Z tej okazji odświeżyłom ciut design strony i dodałom parę ficzerów – i przy okazji tej pracy zauważyłom, jak bardzo irytuje mnie androcentryzm językowy w komunikatach, które samo tam parę lat temu umieściłom.

Zanim jednak przejdę do treści właściwej, krótka historia. W 2017 roku niderlandzki przewoźnik kolejowy NS dumnie ogłosił, że zamiast binarnego „dames en heren” („panie i panowie”) komunikaty na dworcach będą zaczynać się od inkluzywnego „beste reizigers” („drodzy podróżni”, „drogie osoby podróżne”). Co zaowocowało… falą enbyfobicznego hejtu ze strony osób krzyczących o psuciu języka i zgniliźnie ideologii gender. A, jak słusznie zauważyły lokalne osoby aktywistyczne, z którymi rozmawiałom, wystarczyło… zrobić to po cichu, bez chełpienia się własną zajebistością i inkluzywnością – wtedy zapewne niemal nikto by tej drobnej zmiany nie zauważyło. Sojusznictwo na pokaz, choć z jednej strony oczywiście pomogło, to z drugiej niestety dało opresorom kolejną wymówkę, by atakować.

Zainspirowane tą historią, uznałom, że spróbuję właśnie tak do sprawy podejść w przypadku OurSonga (choć bardziej w ramach eksperymentu – bo raczej nie spodziewam się transfobii ani ze strony administracji, ani osób uczestniczących w konkursie). Chciałom wprowadzić zmiany istotne, ale względnie łagodne, mało rzucające się w oczy; nie ogłaszać niczego, tylko obserwować, czy ktokolwiek je zauważy i czy będzie na tyle poruszone, by jakkolwiek zareagować na nie na forum.

Już pierwsze zdanie – krótki opis konkursu – okazało się być wyzwaniem:

OurSong – konkurs muzyczny, w którym menadżerowie prowadzący wybrane przez siebie kraje z całego świata co tydzień rywalizują o miano najlepszego utworu.

Nie chcę pozbywać się słowa „menadżer”, które jest mocno utartym terminem w ramach konkursu – a zatem „osoby zarządzające” czy „osoby prowadzące” odpadają. Z drugiej strony „osoby menadżerskie” brzmią zbyt sztucznie dla ucha nieosłuchanego z osobatywami. Dlatego zdecydowałom się na formę binarną – nie jest idealnie, ale skoro zaczynamy łagodnie, to łagodnie. Nie można mieć wszystkiego od razu. Oczywiście, w ramach walki z męską dominacją językową umieściłom formy żeńskie jako pierwsze:

OurSong – konkurs muzyczny, w którym menadżerki i menadżerowie prowadzące wybrane przez siebie kraje z całego świata co tydzień rywalizują o miano najlepszego utworu.

W innych miejscach osobatywy brzmią już sporo naturalniej:

Większość strony jest dostępna tylko dla uczestników konkursu. Dołącz do nas już dziś!

Większość strony jest dostępna tylko dla osób uczestniczących w konkursie. Dołącz do nas już dziś!

…

By wyeliminować oszustwa, prosimy, by każdy nowy członek dołączył do grupy konkursowej na FB w celu weryfikacji konta. Po zatwierdzeniu konta na OurSongu, będziesz mógł opuścić tę grupę.

By wyeliminować oszustwa, prosimy, by każda nowa osoba dołączyła do grupy konkursowej na FB w celu weryfikacji konta. Po zatwierdzeniu konta na OurSongu, można opuścić tę grupę.

W ostatnim zdaniu da się zupełnie uniknąć form nacechowanych płciowo dzięki bezosobowej formie „można będzie” albo po prostu „można”.

W zdaniach, gdzie używane było słowo „administrator”, podmieniłom je na „admin” (które choć gramatycznie męskie, można wciąż można by uznać za inkluzywne, za skrót zarówno od „administrator”, jak i „administratorka” i „administratorze”) albo na zbiorowe: „administracja”.

Administrator musi aktywować Twoje konto, zanim będziesz mógł używać platformy.

Admin musi aktywować Twoje konto, zanim będziesz mogłx używać platformy.

…

Administrator zatwierdził Twoje konto. Zapraszamy do zabawy!

Administracja zatwierdziła Twoje konto. Zapraszamy do zabawy!

…

Wewnętrzny błąd serwera. Administrator został powiadomiony o błędzie.

Wewnętrzny błąd serwera. Administracja została powiadomiona o błędzie.

(akurat w przypadku tego zdania: jedyną powiadamianą osobą jestem ja, więc w sumie mogłom napisać „administratorze zostało powiadomione”)

Słowa odnoszące się do osób biorących udział w konkursie („uczestnik”, „zwycięzca”, „manadżer”, „zawodnik”) można było w bardzo wielu wypadkach zamienić na zupełnie inne – korzystając z tego, że odnoszą się zarówno do osoby, która dany utwór zgłosiła do konkursu, jak i… do samego utworu. Słowa „utwór” czy „zgłoszenie” mają rodzaj gramatyczny, ale w przeciwieństwie do ludzi nie mają płci, więc zwyczajnie nie musimy się przejmować inkluzywnością, jeśli to one staną się centrum zdania.

Wybierz zwycięzcę preselekcji i wyślij go do edycji

Wybierz zwycięski utwór preselekcji i wyślij go do edycji

…

Każdemu uczestnikowi przyporządkuj numer półfinału (1, 2, ...) lub zostaw pole puste, aby uczestnik przeszedł od razu do finału.

Każdemu utworowi przyporządkuj numer półfinału (1, 2, ...) lub zostaw pole puste, aby zgłoszenie przeszło od razu do finału.

…

Zawodnik

Utwór

…

Zakwalifikowani (losowa kolejność)

Utwory zakwalifikowane (losowa kolejność)

Natomiast niezależnie od tematyki każda strona internetowa powinna w wielu kontekstach móc zastąpić słowo „użytkownik” rzeczownikiem „konto”:

Nowy użytkownik!

Nowe konto!

…

Użytkownik zatwierdzony

Zatwierdzenie konta

Oczywiście, nie obyło się bez form z iksami (np. etykietka „Aktywny” przy koncie osoby uczestniczącej zmieniona na „Aktywnx”) ale przy odrobinie inwencji nawet je dało się czasem obejść, na przykład:

Historia krajów, którymi zarządzałeś

Historia zarządzanych przez Ciebie krajów

Niektóre formy nacechowane płciowo dało się zastąpić przymiotnikiem, na przykład:

Ranking menadżerów

Ranking menadżerski

Rankingi są dwa, więc dla spójności musiałom zmienić również „ranking krajów” na „ranking krajowy”, choć oczywiście poprzednia wersja wykluczająca nie była.

Wyniki eksperymentu

Po wysłaniu nowej wersji na serwer odczekałom tydzień (pełną edycję, a zatem każda osoba aktywnie biorąca udział powinna w tym czasie zobaczyć większość aplikacji w nowej odsłonie). Nasłuchiwałom jakichkolwiek komentarzy na temat nowego brzmienia niektórych komunikatów na stronie.

Pojawiły się głosy zadowolone z odświeżonego designu. Nowe ficzery zostały zauważone, choć jeszcze nie użyte. Ale zmiany w języku? Przeszły zupełnie bez echa 😉

Wnioski

Wiele form, które Rada Języka Neutralnego proponuje na naszej stronie, spotyka się z (niesłuszną) krytyką, że za bardzo odstają od polszczyzny opisywanej w słownikach i gramatykach. Ale mam nadzieję, że powyższe przykłady z żywego języka pokazały, że da się tak konstruować neutralne płciowo komunikaty tak, by nawet przesadnie nie zwrócić niczyjej uwagi na zmianę stylu i nie wykraczać poza ramy normatywności 😉