Zaimki nie tylko osobowe
2021-02-13 | @andrea
Język polski jest na tyle skomplikowany bogaty, że chcąc stworzyć stronę o formach nacechowanych płciowo musiałośmy skupić się na początku tylko na najważniejszych aspektach.
Z czasem pojawiły się jednak kolejne pytania warte zaadresowania. Jako kolektyw RJN zastanawiałośmy się na przykład jak mamy mówić o sobie, jako grupie złożonej z osób o bardzo różnorodnych płciach? albo jak sprawić by zdanie „czy ktoś już wrzucił posta X?” nie używało rodzaju męskiego? Na pierwsze pytanie odpowiedziałośmy stworzeniem form ona/ich/-łośmy. W kwestii drugiego natomiast – cóż, najwyższy czas napisać posta o innych zaimkach.
Rodzaje zaimków
Za Gramatyką języka polskiego Piotra Bąka: wyróżnia się następujące rodzaje zaimków:
- osobowe (np. ja, ty, on, ona, ono, my, wy, oni, one)
- zwrotne (np. się, siebie, sobie)
- dzierżawcze (np. mój, twój, jego, jej, nasz, wasz, ich)
- wskazujące (np. ten, ta, to, tamten, tam, tu, ów, tędy, taki, ci, tamci, owi, sam)
- pytające (np. kto? co? jaki? który? gdzie? kiedy? jak? komu? czemu? kogo?)
- względne (np. kto, co, komu – bez znaku zapytania; łączą zdanie nadrzędne z podrzędnym)
- nieokreślone (np. ktoś, coś, jakiś, gdzieś, kiedyś, cokolwiek)
- przeczące (np. nic, nikt, żaden, nigdy, nigdzie)
- upowszechniające (np. wszyscy, zawsze)
Dla większości z nich albo wprost podajemy przykłady użycia (w sekcji zaimki), albo nie wskazują one na płeć (siebie, tam, …), albo ich neutralne formy są oczywiste (ta naukowczyni → to naukowcze).
Wciąż jednak pozostaje parę form, nad którymi warto pochylić się bliżej.
(Nowa) odmiana zaimków przez rodzaje
Zaimek nieokreślony „ktoś” czy przeczący „nikt” narzuca reszcie zdania formy męskie. Bo taka już jest ta nasza męska dominacja językowa, że nawet jeśli nie mówimy o żadnej konkretnej osobie – to i tak zakładamy, że jest to mężczyzna.
Czemu więc tego nie zmienić? W bardzo łatwy sposób można przecież stworzyć formy używające innych rodzajów gramatycznych:
- Czy ktosio wrzuciło już posta o spisie powszechnym? (rodzaj neutralny)
- Poszłobym z ktosią do kina… (rodzaj żeński)
- Nikto nie zrobiło zadania domowego. (rodzaj neutralny)
- Nikta nie chciała robić prezentacji. (rodzaj żeński)
- Ktosiu czeka na ciebie przed szkołą. (rodzaj postpłciowy)
- Kto zrobiło ten bałagan? (rodzaj neutralny)
Albo też nie zmieniając samego zaimka, jedynie rodzaj, z którym się łączy:
- Czy ktoś wrzuciło już posta o spisie powszechnym? (rodzaj neutralny)
- Nikt nie zrobiło zadania domowego. (rodzaj neutralny)
- Nikt nie chciała robić prezentacji. (rodzaj żeński)
- Kto zrobiło ten bałagan? (rodzaj neutralny)
Często da się również użyć form normatywnych innych niż męskie:
- Czy któraś [osoba] wrzuciła już posta o spisie powszechnym? (rodzaj żeński / osobatywy)
- Żadna [osoba] nie zrobiła zadania domowego. (rodzaj żeński / osobatywy)
- Wszystkie byłyśmy pod wrażeniem (rodzaj niemęskoosobowy)
„Neutralny” rodzaj żeński
Jak zapewne zauważyłyście, wśród form neutralnych umieściłośmy również formy żeńskie (oraz niemęskoosobowe). Dlaczego?
Wielokrotnie słyszymy argument przeciw naszej działalności, że „po co to wszystko? przecież rodzaj męski już jest neutralny!”; kiedy on neutralny zwyczajnie nie jest… jest męski! Ale skoro według tych osób formy od wieków nacechowane płciowo mają niby być neutralne płciowo, to musiałyby również przyznać, że tymi neutralnymi normatywnymi formami równie dobrze mogłyby być także formy żeńskie, no nie? (albo przyznać się do swojej mizoginii).
Kobiety od wieków musiały znosić wrzucanie ich do lingwistycznego worka rodzaju męskiego jako tego domyślnego; „neutralnego”. Zwyczajne odwrócenie ról może i nie jest stricte neutralne, ale naszym zdaniem jest „neutralne” na swój własny, przewrotny sposób.
Zauważmy też, że rodzaju żeńskiego jest słowo „osoba”, którym możemy przecież w neutralny płciowo sposób opisać każdą… cóż, osobę. Nawet jeśli pominiemy samo słowo „osoba”, to użyty w ten sposób rodzaj żeński jest neutralny płciowo.
- Każdy [człowiek] chciał już iść do domu.
- Każda [osoba] chciała już iść do domu.
Warto również zauważyć, że w liczbie mnogiej zarówno żeńskie jak i neutralne formy stają się w liczbie mnogiej takie same (niemęskoosobowe):
- Kobieta robiła → Kobiety robiły
- Dziecko robiło → Dzieci robiły
Wracając zatem do kwestii zaimków: jako neutralną alternatywę zaimka upowszechniającego „wszyscy” proponujemy zwyczajnie niemęskoosobowe słowo: „wszystkie”.
Podsumowując
Polszczyzna skrywa męską dominację językową w wielu nieoczekiwanych miejscach. Ale wystarczy parę drobnych zmian, by tej męskości już więcej rozmówczyniom nie narzucać.