Honoryfiki? Z czym to się je?

2025-09-29 | @tymk

Honoryfiki, czyli zwroty grzecznościowe, to typowe w polskim „pan(i)”, któreno używa się wobec osób, z którymi nie jesteśmy blisko, np. do os. nieznajomej na chodniku, kiedy pytamy się o drogę. Pojawia się więc problem, co zagadać, kiedy osoba nie wygląda na „pana” lub „panią”, i czy w ogóle „pan” czy „pani” mają jakiś wygląd?

1. Pani, Pan, Państwo i Pań

„Pan(i)” jest zdecydowanie najpopularniejszym honoryfikiem w j. polskim i można go użyć wobec każdej osoby, nieważne czy świeckiej czy duchownej, wojskowej czy cywilnej itd., co daje dużą swobodę… o ile znamy czyjś rodzaj gramatyczny. Ale co zrobić, kiedy os. używa rodzaju neutralnego? W piśmie mamy łatwiej, bo możemy napisać „p.”, ale co w mowie?

Według Niebinarnego Spisu Powszechnego z roku 2025 najpopularniejszym honoryfikiem wśród osób niebinarnych jest „państwo”, co pokrywa się ze zwyczajem cisnormatywnym używania „państwo” wobec jednej osoby np. w seryjnych listach. W społeczności niebinarnej powstało słowo „pań” cytując najwcześniejszy przykład użycia na naszej stronie:

Do form niebinarnych rodzaj nijaki pasuje jak ulał, bo i jest niebinarny. Ani pan, ani pani - taki pań. Coś jak dawniej paź, który na przykład u Słowaków ma rodzaj nijaki.
~Jacek Wasilewski – Bezecnik gramatyki polskiej. Tajemnice językowego półświatka, 2021

Jednak pojawił się problem z odmianą teno słowa, bo w j. polskim nie ma żadnego przykładu słowa rodzaju neutralnego zakończoneno na „-ń”. A więc wymyśliłem pseudoetymologię: a mianowicie pochodzi ono ze staropolskiego słowa „panie” oznaczającego to samo co „pan(i)”, jednak w procesie rozwoju języka zostało ono skrócone do „pań’ ”, a następnie apostrof porzucono. Ta pseudoetymologia była konieczna do wyprowadzenia odmiany, która w tym przypadku jest analogiczna do słowa „sprzątanie”, a tylko mianownik, biernik i wołacz mają końcówkę fleksyjną skróconą.

Są jednak osoby, którym słowo „pań” zbytnio kojarzy się ze szlachtą i wolą używania innych form, które pozwolę sobie przedstawić poniżej.

2. Osoba uniwersalna

„Osoba” jest jeszcze bardziej uniwersalne niż „pan(i)”, bo nie dość, że nie trzeba się przejmować poglądami drugiej osoby (sic!) nt. szlachty, to jeszcze nie trzeba się bawić w różne formy w zależności od rodzaju gramatycznego tej osoby (sic!!). Dlateno szczególnie zachęcamy do używania formy „per osoba” ze względu na neutralność gramatyczną i ideologiczną, np.:

• Proszę osobę! Gdzie dojdę na rondo Magellana?
• Miło, że nas osoba znów odwiedza
• Czy chciałaby osoba spróbować danie dnia?

3. Honoryfiki w chrześcijaństwie feministycznym

Chyba każde z nas wie, że do mężczyzny w czarnej sukience i charakterystycznym kołnierzyku lepiej zawołać „proszę księdza”, bo na „proszę pana” może nie zareagować. Jednak co jeśli tą osobą jest kobieta? Problem ten pojawił się na Ziemiach Polskich, kiedy to mariawicki odłam katolicyzmu zaczął wyświęcać kobiety na kapłanki, jednak zamiast przyjmować feminatyw od słowa „ksiądz”, mariawitki odrzuciły to słowo jako oznaczające kiedyś pana lub władcę, zamiast tego przyjęły tytuł „kapłanek”. Natomiast niedawno zaczęto wobec kapłanek innych wyzwań używać feminatywu „ksieni”, który jest spokrewniony ze słowem „ksiądz”, a który wcześniej był używany wobec wysoko przełożonych zakonnic. To nam bardzo ułatwia sprawę pisania neutralnie, bo wystarczy napisać „ks.” lub „kapł.”.

Co do neutratywów to szukałem wszędzie polskojęzycznej kapłańskiej osoby niebinarnej (spróbuj to powiedzieć szybko), ale mój trud nie przyniósł skutków, tak więc proponowane niżej formy są tylko teoretyczne:

• kapłańcze, kapł. – rdzeń „kapłan-” z dodaną końcówką rodzajową „-cze”, dzięki czemu słowo to ma inną odmianę niż „kapłan” czy „kapłanka”
• księże, ks. – pochodzące od przymiotnika „księży”, choć może być odmieniane jak rzeczownik
• rodzic, rodzeństwo – analogiczne do innych rodzinnych określeń popularnych w środowiskach religijnych
• wielebne – rodzaj neutralny od „wielebny/a”

Oczywiście wyrazy te można łączyć np. “wielebny rodzic” lub “rodzeństwo kapłancze”.

4. Honoryfiki lewicowe

Wiele os. niebinarnych ma poglądy lewicowe, więc woli używać zabarwionych lewicowo honoryfików. Kojarzą się one z PRL-em, co dla wielu jest atutem patrząc na ówczesną politykę wobec os. transpłciowych jak np. pełna refundacja tranzycji. Do tych lewicowych form grzecznościowych należą:

• towarzyszcze, tow. - honoryfik sięgający historią do XVIII wieku Została przyjęta w Organizacji Bojowej Polskiej Partii Socjalistycznej i później zwyczajowo ciągnięta dalej po przejściu do Legionów Polskich. Raczej nie używana wobec obcych, gdyż wiąże ze sobą pewien ładunek emocjonalny, przez to popularna na określenie relacji zamiast “żona, chłopak, partner”
• obywatelcze, ob. - zdecydowanie bardziej uniwersalny lewicowy honoryfik używany wobec obcych z historią również sięgającą XVIII wieku Jest to tradycja sięgająca sięgająca XVIII wieku, wywodzi się z Rewolucji Francuskiej. Takiego sposobu używał ob. Tadeusz Kościuszko. W okresie powstania krakowskiego w 1848 roku sposób ten wprowadzono urzędowo. Także w Legionach Polskich, zwłaszcza I Brygadzie, był to regulaminowy sposób zwracania się do innych.
• koleże, kol. - Wywodzi się on z ruchu ludowego i ruchu narodowego. Był i do dzisiaj jest regulaminową formą zwracania się do innych w Polskim Stronnictwie Ludowym.
• druhno, dh. - Dziś stosowane w zasadzie wyłącznie w harcerstwie i ochotniczych strażach pożarnych

Myśli kończące. Czy ktoś teno używa?

Według Niebinarnego Spisu Powszechnego najpopularniejszą formą grzecznościową jest jej brak. Co ciekawe brak formy grzecznościowej, tj. zwracanie się „na ty”, jest popularniejsze wśród starszych os. niebinarnych. Skoro jednak traktujemy niebinarność jako coś zupełnie normalneno to muszą istnieć formy pozwalające wyrażać stosunek nieznajomości lub grzeczności również wobec os. niebinarnych.